● Հասմիկ Բալեյան

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը և Դիաբետի միջազգային ֆեդերացիան նոյեմբերի 14-ը նշում են որպես դիաբետի դեմ պայքարի միջազգային օր. նոյեմբերի 14-ը ինսուլինը հայտնագործողներից մեկի՝ Ֆրեդերիկ Բանտինգի ծննդյան օրն է։

Աշխարհի չափահաս բնակչության 11.1 % կամ ամեն 9-րդը շաքարային դիաբետ ունի, իսկ 10-ից 4-ը չգիտեն, որ ունեն։ Հայաստանում շաքարային դիաբետ ունի 122 000 մարդ կամ ամեն 25-րդը. 2020թ.ից հետո հիվանդության դեպքերն ավելացել են 15%-ով։

Շաքարային դիաբետն առաջին տեղում է էնդոկրին համակարգի հիվանդությունների շարքում և համարվում է առողջապահական համակարգի գերակա խնդիրներից մեկը:

Կանխատեսվում է, որ մինչև 2050թ. յուրաքանչյուր 8 չափահասից մեկը՝ մոտ 853 միլիոն մարդ կունենա շաքարային դիաբետ, այսինքն՝ կգրանցվի հիվանդացության 46% աճ։

.

.

Ինչ է շաքարային դիաբետը և ինչպես է դրսևորվում

Շաքարային դիաբետը քրոնիկ հիվանդություն է, որի հիմքում ընկած է օրգանիզմում ինսուլինի բացարձակ կամ հարաբերական անբավարարությունը․ այն հանգեցնում է նյութափոխանակության (հիմնականում ածխաջրային) փոխանակության խանգարումների: Ինսուլինը հորմոն է, որը կարգավորում է արյան մեջ գլյուկոզի մակարդակը։ 

Շաքարային դիաբետի հիմնական ախտանշաններն են՝

• ընդհանուր թուլությունը
• հոգնածությունը
• մեզի քանակի ավելացումը կամ հաճախամիզությունը
• մշտական ծարավի և քաղցի զգացումը
• քաշի անկումը կամ ավելացումը
• տեսողության վատթարացումը։

Կա շաքարային դիաբետի երկու տեսակ.

Առաջին տիպի շաքարային դիաբետն աուտոիմուն հիվանդություն է, որը հանգեցնում է ենթաստամոքսային գեղձի կողմից ինսուլինի արտադրման քանակի նվազմանը: Առաջին տիպի շաքարային  դիաբետն առավել հաճախ զարգանում է երեխաների և երիտասարդների շրջանում, կարող է ունենալ ժառանգական բնույթ:  

Աուտոիմուն հիվանդություններն այն հիվանդություններն են, երբ մարդու իմունային համակարգը սխալմամբ «հարձակվում է» սեփական օրգանների ու հյուսվածքների վրա՝ կարծելով, թե դրանք վտանգավոր են։

Գոյություն ունի առնվազն 80 տեսակի աուտոիմուն հիվանդություն։

Երկրորդ տիպի  շաքարային դիաբետը նյութափոխանակության խանգարում է, որի դեպքում օրգանիզմի բջիջները դառնում են ոչ զգայուն ենթաստամոքսային գեղձի կողմից արտադրված ինսուլինի նկատմամբ: Շաքարային դիաբետ ունեցողների շուրջ 90%-ն ունի երկրորդ տիպի շաքարային դիաբետ, որը հիմնականում զարգանում է մեծահասակների շրջանում, սակայն ճարպակալման և ցածր ֆիզիկական ակտիվության պատճառով վերջին տարիների ընթացքում  ​​զարգանում է նաև երիտասարդների շրջանում:

Երկրորդ տիպի շաքարային դիաբետը պայմանավորված է սոցիալ—տնտեսական, ժողովրդագրական, բնապահպանական և գենետիկական գործոններով։ Երկրորդ տիպի շաքարային դիաբետի տարածման հիմնական պատճառներն են՝

• քաղաքային կենսակերպի տարածումը
• ծերացող բնակչություն
• ֆիզիկական ակտիվության նվազումը
• ավելորդ քաշի և ճարպակալման աճող մակարդակը։

Այնուամենայնիվ, հնարավոր է նվազեցնել շաքարային դիաբետի ազդեցությունը՝ երկրորդ տիպի շաքարային դիաբետի դեմ կիրառելով կանխարգելիչ միջոցառումներ։ Այս քայլերը կարող են օգնել հիվանդներին խուսափել բարդությունների զարգացումից կամ հնարավորինս հետաձգել դրանք։

.

Հայաստանի բնակչության 4%-ը շաքարային դիաբետ ունի

Շաքարային դիաբետի իրական տարածվածությունն աշխարհում շատ ավելի բարձր է, քանի որ բազմաթիվ դեպքեր մնում են չախտորոշված: Շաքարային դիաբետ ունեցող պացիենտների թվի շարունակական աճը պայմավավորված է բնակչության ծերացմամբ, ուրբանիզացիայով, ճարպակալման տարածվածությամբ և նստակյաց ապրելակերպով: Մեծ դեր են խաղում նաև ժառանգական նախատրամադրվածությունը, սթրեսը, նյութափոխանակության հետ կապված խնդիրները, ոչ բալանսավորված սնունդը,  արյան շրջանառության հիվանդությունները:

Դիաբետի միջազգային ֆեդերացիայի (International Diabetes Federation, IDF) վերջին զեկույցի՝ «Diabetes Atlas 2025»-ի տվյալներով՝ չափահաս բնակչության (20-79 տարեկան) 11.1 %-ը (կամ ամեն 9 մարդուց մեկը) ունի շաքարային դիաբետ, ընդ որում՝ 10-ից 4-ը չի էլ գիտակցում, որ ունի այդ հիվանդությունը։ 

Կանխատեսվում է, որ մինչև 2050թ. յուրաքանչյուր 8 չափահասից մեկը՝ մոտ 853 միլիոն մարդ, կունենա շաքարային դիաբետ, այսինքն՝ կգրանցվի հիվանդացության 46% աճ։

«Առողջապահության ազգային ինստիտուտի» առողջապահության վիճակագրության տարեգրքում հրապարակված վերջին տվյալների համաձայն՝ 2024թ.ին Հայաստանում շաքարային դիաբետ ունի 122 009 մարդ, կամ ամեն 25-րդը։ Մեծահասակների շրջանում ավելի քան 90%-ի մոտ երկրորդ տիպի շաքարային դիաբետ է (112 050 մարդ)։

Առաջին տիպի շաքարային դիաբետ ունեն երեխաներն ու պատանիները, ընդհանուր՝ 9055 մարդ, կամ 7,4%-ը, որից 623-ը՝ 0-14 տարեկան, 281-ը՝ 15-17 տարեկան։

2024 թվականին շաքարային դիաբետի հետևանքով Հայաստանում մահացել է 365 մարդ (ընդհանուր մահերի 1.7%-ը, հեղ.)։ Մահվան դեպքերի գերակշիռ մասը գրանցվել է 70 և ավելի բարձր տարիքի անձանց շրջանում։

։

Ինչ ուտել և ինչպես կանխել հիվանդությունը

«Մալայանի անվան ակնաբուժական կլինիկայի» խորհրդատվության բաժնի էնդոկրինոլոգ Լաուրա Կարապետյանը, խոսելով շաքարային դիաբետից հնարավորինս խուսափելու մասին, հիշեցնում է՝ հարկավոր է զերծ մնալ նստակյաց կյանքից, պետք է ակտիվ կենսապերպ ունենալ և առողջ սնվել։ Անշուշտ, շատ կարևոր է նաև սթրեսներից զերծ մնալը և քունը կարգավորելը։

«Հարկավոր է հնարավորինս խուսափել պարզ ածխաջրեր պարունակող սննդանյութերից, այսինքն՝ այն ածխաջրերից, որոնք շատ արագ են յուրացվում և կբարձրացնեն շաքարի մակարդակն արյան մեջ։ Դրանք են՝ շաքար պարունակող ըմպելիքները, քաղցրավենիքը՝ կոնֆետ, շոկոլադ, ջեմեր և այլն։ Սպիտակ ալյուրով պատրաստված մթերքների օգտագործումը ևս պետք է հնարավորինս նվազեցնել։ Փոխարենը կարելի է ընտրել բարդ ածխաջրեր պարունակող սնունդ, որն իր մեջ ներառում է ամբողջական հացահատիկով պատրաստված սննդատեսակները։ Բարդ ածխաջուրը, ի տարբերություն պարզ ածխաջրի, շատ ուշ է քայքայվում, ուշ է յուրացվում արյան մեջ, ուստի շաքարի մակարդակն արյան մեջ դանդաղ է բարձրանում»,- բացատրում է մասնագետը։

Շաքարային դիաբետից խուսափելու համար հարկավոր է խուսափել նաև տրանս—ճարպեր (սննդային ճարպի ամենավատ տեսակը, հեղ.) պարունակող սննդատեսակներից՝ երշիկեղեն, ֆաստֆուդ, տապակած սնունդ, շատ յուղոտ սնունդ։ Անհրաժեշտ է ընտրել առողջ սպիտակուցներ՝ ցածր յուղայնությամբ մսամթերք, կաթնամթերք, բուսական սպիտակուց պարունակող սնունդ (հատիկեղեն՝ սիսեռ, ոսպ, լոբի և ընդեղեն)։ Առողջ սննդակարգ ունենալու համար պետք է ուտել մեծ քանակությամբ բջջանյութ պարունակող սննդատեսակներ՝ բանջարեղեն, կանաչեղեն և այլն։

«Բջջանյութը բարելավում է աղիների աշխատանքը, աղիներում ունենում ենք միկրոբիոզի լավացում, հետևաբար, օրգանիզմից դուրս են գալիս հավաքված տոքսինները, և օրգանիզմը հարստանում է անհրաժեշտ միկրոէլեմենտներով և անհրաժեշտ վիտամիններով։ Ինսուլինի բարձրացումն արյան մեջ հանգեցնում է անընդհատ սովի զգացում ունենալուն, քաղցրի  նկատմամբ բարձր պահանջ է լինում։ Ուստի, նախաճաշին պետք է ունենալ սպիտակուցներով հարուստ սնունդ, որն արյան մեջ չի հանգեցնի ինսուլինի կտրուկ բարձրացման, հետևաբար, օրվա ընթացքում քաղցրի նկատմամբ մեծ պահանջ չենք ունենա»,- մանրամասնում է էնդոկրինոլոգը։

Մասնագետը հիշեցնում է՝ ցանկալի է օրական 3-4 անգամ սնվել, որպեսզի օրգանիզմում չունենանք շաքարի մակարդակի կտրուկ տատանումներ։ Պետք է նախընտրել սպիտակուցներով, բջջանյութերով, բարդ ածխաջրերով հարուստ սնունդ։

Խոսելով մեր երկրում առկա՝ շաքարային դիաբետի աճի տեմպերի մասին՝ մասնագետը նշում է՝ դրա հիմնական պատճառներն են սննդամթերքի սխալ նախընտրությունը, սննդամթերքի ընդունման սխալ կարգը, պասիվ ու նստակյաց ապրելակերպը, մշտապես սթրեսներ ունենալը, ժողովրդի հոգսառատ ապրելակերպը, ճարպակալումը և, իհարկե, ժառանգականության գործոնը, որը բարձրացնում է հիվանդության առաջացման ու զարգացման ռիսկերը։

Լ. Կարապետյանն ընդգծում է նաև Հայաստանում շաքարային դիաբետի դեմ պրոֆիլակտիկ բուժական միջոցառումների սակավությունը կամ ոչ բավարար զարգացած լինելը, ինչպես նաև՝  մարդկանց անտարբեր վերաբերմունքը սեփական առողջության նկատմամբ։

Վերջում մասնագետը խորհուրդ է տալիս  հիվանդության առաջին իսկ ախտանշանների դեպքում դիմել բժշկի և հիշել, որ երկրորդ  տիպի շաքարային դիաբետը հնարավոր է կանխարգելել և վերահսկել։

..

Ի՞նչ քայլեր է ձեռնարկում Առողջապահության նախարարությունը

Առողջապահական ծառայությունների որակի բարելավման և հիվանդության սոցիալ—տնտեսական բեռի նվազեցման նպատակով Առողջապահության նախարարությունն իրականացնում է «Շաքարային դիաբետի դեմ պայքարի և բարդությունների կանխարգելման ուղղությամբ» 2022–2026 թվականների ծրագիրը, որը, ըստ նախարարության, նպատակ ունի կանխարգելել հիվանդությունն ու մեծացնել բուժման և հիվանդության վերահսկման արդյունավետությունը։

Շաքարային դիաբետի վաղ հայտնաբերման և մշտադիտարկման բարելավման նպատակով ներդրվել է՝

• շաքարային դիաբետի ազգային ռեգիստր
• առողջության առաջնային պահպանման հաստատություններում` շաքարային դիաբետի սքրինինգային ծրագիր
• գեստացիոն դիաբետի սքրինինգ հղիների շրջանում։

Հայաստանում դիաբետ ունեցող մարդկանց դեղապահովումն իրականացվում է անվճար`  եվրոպական արտադրության 3 տեսակի դեղերով: Իսկ մինչև 28 տարեկան շուրջ 1700 հաշվառված ինսուլինակախյալ երեխաներին, դեռահասների և պատանիներին անվճար տրամադրվում են 2 տեսակի ինսուլինային անալոգներ, ինսուլինային գրիչ—ներարկիչներ, ասեղներ, արյան մեջ գլյուկոզի որոշման համար նախատեսված սարքեր և դրանց համար նախատեսված թեստ—երիզներ, նաև «Գլյուկագոն» 1 մգ հիպոգլիկեմիկ շոկի կանխարգելման դեղը:

2025թ. մայիսից մինչև 18 տարեկան շահառուներին եռամսյակային կտրվածքով անվճար տրամադրվել է 600 հատ թեստ—երիզ կամ 12 տուփ, նախկին՝ 300-ի կամ 6 տուփի փոխարեն:

Մինչև 18 տարեկան 1100 ինսուլինակախյալ պացիենտների համար մեկնարկի փուլում է արյան մեջ գլյուկոզի շարունակական մոնիթորինգի համակարգերի ապահովման և սպասարկման ծրագիրը, ինչը, ըստ նախարարության, հնարավորություն կտա շահառուներին կանխատեսել հիպոգլիկեմիկ և հիպերգլիկեմիկ կոմաները և կանխել հասունացող բարդությունները, ճշգրտորեն որոշել ինսուլինի դեղաչափը: